مقابله با فساد اداری در مکتب امام علی (ع)

مقابله با فساد اداری در مکتب حضرت علی(ع(

فساد اداری پدیده‌ای همزاد حکومت است. یعنی از زمانی که فعالیتهای بشر شکل سازمان یافته و منسجمی به خود گرفت، فساد اداری نیز همچون جزء لاینفکی از متن سازمان ظهور کرده است. فساد اداری، امروزه عارضه‌ای است که با درجات متفاوت گریبان‌گیر همه کشورها می باشد.

فساد؛ یک پدیده ناهنجار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است که می توان آن را بهره گیری نادرست از اختیارات در راستای منافع شخصی تعریف نمود. در لغت فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند تباهی، مال کسی را گرفتن، گزند و زیان، ظلم و ستم، شرارت و بدکاری، عمل ناشایست و زشت، فسق و فجور، دشمنی و کینه و فتنه و آشوب ذکر شده است.

رواج فساد اداری و اقتصادی در یک جامعه باعث بی اعتمادی به نظام سیاسی، پایمال شدن حقوق افراد جامعه،افزایش فقر، کاهش سرمایه گذاری، بهره مندی نابرابر از فرصت ها، تضعیف فرهنگ کار و نوآوری، ایجاد و افزایش بی عدالتی می گردد. در سایه فساد اقتصادی، فرایند پیشرفت و توسعه زیان می بیند و بسیاری از متغیرهای اقتصادی همچون تورم، بیکاری و ..... از این پدیده تاثیر می پذیرند.
 
روش امیرالمومنین(ع) در مبارزه با فساد اداری
نهج ‏البلاغه بعد از قرآن کریم، مهمترین کتاب دینی شیعیان می باشد. در نهج البلاغه اصول حکومت و زمامداری با رویکردی اسلامی به تفصیل شرح داده شده است. در ادامه بر اساس متن ارزشمند این کتاب، ذیل چند سرفصل به بررسی یک نظام حکومتی سالم از دیدگاه امیرالمومنین (ع) می پردازیم.

برخورد قاطعانه با خیانت کارگزاران
بی تردید یکی از وظایف مهم نظام اسلامی، نظارت بر اعمال کارگزاران است. در شان نظام اسلامی نیست که خدای نکرده برخی از کارگزاران طوری زندگی و رفتار کنند که با تضییع حقوق مردم، موجبات فراهم شدن ثروتهای بادآورده گردند. حضرت علی(ع) نسبت به رفتار و اعمال کارگزاران نظام اسلامی حساسیت ویژه ای داشت و به طور کامل بر آنها نظارت داشت تا آنها از صراط مستقیم گمراه نگردند.

«به من خبر دادند که خانه ‏اى با هشتاد دینار خریده‏اى، و سندى براى آن نوشته ‏اى و گواهانى آن را امضا کرده ‏اند. (شریح گفت: آرى اى امیر مؤمنان، امام علیه السّلام نگاه خشم آلودى به او کرد و فرمود): اى شریح به زودى کسى به سراغت مى‏ آید که به نوشته‏ ات نگاه نمى‏ کند و از گواهانت نمى‏ پرسد، تا تو را از آن خانه بیرون کرده و تنها به قبر بسپارد. اى شریح اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران یا با پول حرام نخریده باشى که آنگاه خانه دنیا و آخرت را از دست داده ‏اى».

همچنین حضرت به اشعث بن قیس، فرماندار آذربایجان، در مورد استفاده ناروا از بیت‌المال هشدار داده و بیت‌المال را مال خدا می‌داند و می‌فرماید: «همانا پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نبوده، بلکه امانتی در گردن توست... در دست تو اموالی از ثروت‌های خدای بزرگ و عزیز است و تو خزانه‌دار آنی».  

حضرت در نامه به زیاد بن ابیه، جانشین فرماندار بصره، راجع به خیانت به بیت المال هشدار می دهد و می فرماید: « همانا من، به راستى به خدا سوگند مى‏ خورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومى خیانت کردى، کم یا زیاد، چنان بر تو سخت گیرم که کم بهره شده و در هزینه عیال، در مانده و خوار و سرگردان شوى».

در نکوهش یکی از فرمانداران که از بیت المال سوء استفاده کرده بود: «دشمنت بى پدر باد، گویا میراث پدر و مادرت را به خانه مى‏ برى! سبحان اللّه‏! آیا به معاد ایمان ندارى و از حسابرسى دقیق قیامت نمى ‏ترسى؟ اى کسى که در نزد ما از خردمندان به شمار مى ‏آمدى! چگونه نوشیدن و خوردن را بر خود گوارا کردى در حالى که مى‏ دانى حرام مى ‏خورى! و حرام مى‏ نوشى! چگونه با اموال یتیمان و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، کنیزان مى‏ خرى و با زنان ازدواج مى کنى؟ که خدا این اموال را به آنان وا گذاشته و این شهرها را به دست ایشان امن فرموده است. پس، از خدا بترس و اموال آنان را باز گردان و اگر چنین نکنى و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم کرد که نزد خدا عذر خواه من باشد و با شمشیرى تو را مى ‏زنم که به هر کس زدم وارد دوزخ گردید. سوگند به خدا اگر حسن و حسین چنان مى ‏کردند که تو انجام دادى، از من روى خوش نمى ‏دیدند و به آرزو نمى‏ رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم و باطلى را که به دستم پدید آمده نابود سازم».

برخورد یکسان با مردم و نزدیکان
بدون شک یکی از اصول گرانبها در مکتب امیر مومنان این می باشد که ایشان برای مبارزه با فساد تمایزی بین نزدیکان و دیگران نمی گذاشت. ایشان اصول اسلامی را یکسان و بدون گذشت بر تمام افراد جامعه اجرا می نمود. حضرت رفتار با برادرش را که خواهان سهم بیشتری از بیت المال شده بود این گونه توضیح می دهد: 

« به خدا سوگند برادرم عقیل را دیدم که به شدت تهیدست شده بود و از من درخواست داشت یک من از گندم های بیت المال را به او ببخشم.... چون به گفته های او گوش دادم، پنداشت که دین خود را به او واگذار می کنم و از راه عادلانه خود دست برمی دارم. روزی آهنی را گداخته به جسمش نزدیک کردم...، چون بیمار از درد فریاد زد... به او گفتم... از حرارت آهنی می نالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته است؟ اما مرا به آتش دوزخی می خوانی که خدای جبارش با خشم خود آن را گداخته است».

در جای دیگر خطاب به مالک می گویند: « ای مالک!‌ همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند و در معاملات انصاف ندارند. ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخشکان و به هیچکدام از ایشان زمین واگذار مکن و بگونه ای با ایشان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند».

مقابله با رشوه 
رشوه و رشوه خواری یکی از رایج ترین انواع فساد مالی و اقتصادی است که باعث وارد نمودن زیان های شدید بر اقتصاد ملی می گردد. در حدیث معروفى که از رسول خدا نقل شده مى خوانیم که «خداوند گیرنده و دهنده رشوه و آن کس را که واسطه میان آن دو است از رحمت خود دور می گرداند». 
امام علی(ع) در این باره می فرماید: « همانا ملتهای پیش از شما به هلاکت رسیدند به آن جهت که حق مردم را نپرداختند، پس دنیا را با رشوه دادن بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند». 

سیماى قضات و داوران
دستگاه قضایی سالم و آبرومند در حفظ حکومت قانون نقش ویژه ای برعهده دارد و با مبارزه جدی با فساد اداری و اقتصادی  تاثیر مهمی بر جلب اعتماد مردم و ایجاد اطمینان به نظام سیاسی بازی می کند.

امام در نامه خطاب به مالک اشتر می فرمایند «... از میان مردم، برترین فرد نزد خود را براى قضاوت انتخاب کن، کسانى که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد، در اشتباهاتش پافشارى نکند و بازگشت به حق پس از آگاهى براى او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه کن کند و در شناخت مطالب با تحقیقى اندک رضایت ندهد و در شبهات از همه با احتیاط تر عمل کند و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد و در مراجعه پیاپى شاکیان خسته نشود، در کشف امور از همه شکیباتر و پس از آشکار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برنده‏ تر باشد، کسى که ستایش فراوان او را فریب ندهد و چرب زبانى او را منحرف نسازد و چنین کسانى بسیار اندکند. پس از انتخاب قاضى، هر چه بیشتر در قضاوت‏ هاى او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهاى او بر طرف گردد و به مردم نیازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار که نزدیکان تو، به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در أمان باشد. در دستوراتى که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران اسیر گشته بود که با نام دین به هوا پرستى پرداخته، و دنیاى خود را به دست مى ‏آوردند».

اصلاح نظام مالیاتی
امام علی(ع)در نامه به مالک اشتر به نکات مهمی جهت اصلاح نظام مالیاتی اشاره می فرمایند:

الف- مالیات را بگونه ای تنظیم کن که به صلاح مالیات دهندگان باشد.
ب- تا نظام مالیاتی و امور مالیات دهندگان اصلاح نشود،‌ امور دیگر اقشار جامعه اصلاح نخواهد شد، زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند.
ج- باید هدف آبادانی کشور باشد نه جمع آوری مالیات، چرا که مالیات جز با آبادانی فراهم نمی گردد.
د- اگر مردم از سنگینی مالیات، خشکسالی و ... شکایت کردند، به ایشان تخفیف بده تا امورشان سامان گیرد.
هـ- هرگز تخفیف دادن در مالیات تو را نگران نسازد، زیرا این سبب آبادانی شهرها، گسترش عدالت میان مردم و تعریف و ستایش مردم از تو می گردد و اگر در آینده کاری پیش آید و بر عهده مردم بگذاری با شادمانی خواهند پذیرفت».

از آن جایی که نظام جمهوری اسلامی نیز بر مبنای ارزش های اسلامی و فقه شیعی شکل گرفته، امید است کارگزاران و مسئولان اهتمام ویژه ای به آموزه های کتاب نهج البلاغه داشته باشند و به کارگیری این اصول را همیشه سرلوحه اعمال و رفتار خود قرار دهند. بدون شک در این بین تقویت ارزش های دینی در جامعه، پاسخگویی سیاسی، افزایش نظارت بر مسئولان، اهمیت دادن به آزادی رسانه ها و مطبوعات برای شفاف سازی امور و ... نقش مهمی در مبارزه با فساد اداری و اقتصادی دارند. 

منبع
سید رضی قدس سره الشریف(1386). نهج البلاغه حضرت امیرالمومنین علیه السلام، مترجم: محمد دشتی، قم، نشر طوبای محبت، چاپ دوم