اسلام شیعی وایدئولوژی انقلابی امام خمینی (ره)

اسلام شیعی و ایدئولوژی انقلابی امام خمینی (ره)

 

 

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

«ان الخمینی حیر الشرق و عحج الغرب و احرج العرب و شغل العالم»
«به راستی که {امام(ره)}خمینی شرق را در حیرت افکنده و غرب را به لرزه درآورده و عرب را در تنگنا قرار داده و افکار همه جهانیان را به خود مشغول ساخته است »

 

مقدمه

انقلاب ایران به سال 1979- 1978، در نوع خود و در تاریخ جهان بی‏نظیر است. آنچه که مسلم است این است که برای تحقق هر انقلابی نیروها و عوامل واقعی و عینی لازم است . نیروهای اصلی و حقیقی عمل کننده و ایجاد کننده انقلاب ، مرم و توده های جامعه  هستند . به عبارتی اگر مردم نخواهند انقلابی محقق نخواهد شد . اما  مردم توده های پراکنده ای هستند که به محوری جامع و قوی برای وحدت حقیقی و  واقعی نیاز دارند ، لذا در اینجا نقش رهبری به عنوان یکی از عوامل مهم -که اهمیت و تاثیر سایرعوامل هم تا حدود زیادی به آن وابسته است- پررنگ تر به نظر می سد.  به عبارتی اگر تمامی زمینه ها و عوامل انقلاب در اختیار رهبری لایق وکاردان قرار نگیرد ، انقلاب به ثمر نخواهد رسید. ما در این مجال برآنیم تا ایدئولوژی انقلابی امام خمینی (ره) را درمبارزه سیاسی و اهمیت آن را در بوته نقد و بررسی قرار دهیم.[1]

 

بهره اول : امام خمینی و شیوه نوین مبارزه سیاسی

آیت‌الله یوسف صانعی در نوشته‌ای کوتاه در پایگاه اطلاع‌رسانی خود با عنوان «امام خمینی و قرائتی نوین از دین» به ذکر نوآوری‌های امام راحل در اندیشه‌های دینی پرداخته‌ است. به اعتقاد ایشان آن‌چه که به طور خلاصه می‏توان در این زمینه بیان کرد آن است که علما در گذشته مبارزه می‏کردند، اما با حضور ظالم در رأس قدرت یا سران قدرت کاری نداشتند و با امور دیگر مبارزه می‏نمودند. پس از جریان انجمن‌های ایالتی و ولایتی که فیضیه را کوبیدند و طلاب را شهید کردند، مدتی از سوی امام اطلاعیه‏ای منتشر نمی‌شد و در مجالس علما شرکت نمی‏کرد. سر و صدا به راه افتاد و حتی برای دوستان و علاقه‏مندان امام سؤال پیش آمد. امامی که مبارزه را آغاز کرد چرا ادامه نمی‏دهد؟ بعداً معلوم شد که امام می‏خواست با آقایان علما اتمام حجت کند که اگر تا حالا مبارزه با دولت بود، از این پس مبارزه با شاه است و مبارزه با شاه خطرناک است، آیا حاضرید که جانتان را به خطر بیندازید؟ راه من مبارزه با شاه است.[2]

پس نتیجه می گیریم که هدف اساسی ‌مبارزه امام از بین رفتن سلطنت و تأسیس حکومت اسلامی بود که احکام الهی در آن به اجرا در آید. اساساً ریشه ‌این واقعیت مهم را که «انقلاب اسلامی ایران در ذات خود هیچ شباهتی با انقلاب‌های دیگری که در قرن حاضر به وقوع پیوسته نداشته است» باید در پیوند انفکاک‌ناپذیر انقلاب اسلامی و حضرت امام خمینی(ره) جستجو نمود.

از رهگذر پیوند تنگاتنگ انقلاب اسلامی با اندیشه ‌نوآورانه و شخصیت جامع امام، تمایز غیر قابل انکار انقلاب اسلامی از سایر انقلاب‌های بزرگ جهان در قرن بیستم شکل می‌پذیرد. امام در تعریف و تبیین اهداف انقلاب اسلامی و رهبری جریان مبارزه، مواجهه با قدرت‌های افزون‌طلب و تاکتیک‌ها و روش‌های حفظ و استمرار دستاوردهای انقلاب اسلامی، دارای دکترین سیاسی ویژه و منحصر به فرد بودند. دکترین سیاسی امام بر پایه ‌مبانی ثابت، استوار و اعتقاد عمیق به غیب و امداد غیبی، ایمان خلل‌ناپذیر به تعالیم اسلام و وحی‌، اتکاء و توکل راسخ بر قدرت لایزال الهی، تکلیف‌مداری مطلق و... قرار داشت؛ دکترینی سیاسی که «به اعتراف تحلیل‌گران غربی، غرب از شناخت آن عاجز مانده است».

 

‌ بهره دوم :  ‌ایدئولوژی‌ انقلابی‌ امام‌ خمینی :‌ بهره گیری از اسلام شیعی

 

ایدئولوژی‌ در تمام‌ نظریه‌های‌ انقلاب‌ جایگاه‌ ونقش‌ قابل‌ توجهی‌ دارد. ما نیز ضمن‌ پذیرش‌ این‌ مهم‌ و تاکید بر این‌ که‌ شرط‌ تفوق‌ یک‌ ایدئولوژی‌ در بسیج‌ سیاسی‌ و فرآیند انقلاب، موفقیت‌ در انجام‌ مطلوب‌ کارکردهای‌ مذکور است، اسلام‌ شیعی‌ را در فرآیند انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ به‌ مثابه‌ یک‌ ایدئولوژی‌ راهنمای‌ عمل‌ و رهایی‌ ساز معرفی‌ می‌کنیم‌ و معتقدیم که مشخصه‌های‌ تشیع‌ ایدئولوژیک‌ به‌ عینی‌ترین‌ وجه‌ در قالب‌ ایدئولوژی‌ انقلابی‌ امام‌ خمینی(ره) برای‌ مردم‌ مسلمان‌ ایران‌ مطرح‌ گردید. از این‌ رو ضرروت  تبیین‌ ایدئولوژی‌ انقلابی‌ حضرت‌ امام و بررسی‌ کارکردهای‌ آن‌ در روند انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ بسیار مهم به نظر می رسد . مهم ترین محورهای ایدئولوژی انقلابی امام خمینی (ره) را می توان به قرار ذیل بیان نمود :[3]

 

1- مردمی کردن مبارزه سیاسی ( انتقال‌ آگاهی‌ سیاسی‌ برای‌ صف‌آرایی‌ تودهای مردم )

حضرت امام (ره) از همان ابتدای شروع مبارزه خود به حرکتهای مردمی اعتقاد راسخ داشتند و سعی داشتند مبارزه را در سطح توده ها نهادینه نمایند . لذا هرگز به دنبال ایجاد حزب و تشکیلات رسمی نرفتند . ایشان به جای فعالیتهای سازمانی محدود به حرکتهای گستره مردمی امید داشتند و می کوشیدند با آگاهی بخشی به  توده ها آنان را به میدان مبارزه سیاسی بکشانند. امام ثابت کردند که می شود صادقانه به مردم اعتماد کرد و به خواست آنان احترام گذاشت .[4] در ایدئولوژی‌ انقلابی‌ امام‌ خمینی(ره) بر کاربرد سیاسی‌ اجتماعات‌ مذهبی‌ و نهادهای‌ دینی‌ تأکید و به‌ شدت‌ علیه‌ انفکاک‌ مذهب، سیاست‌ موضع‌ گرفته‌ می‌شد . امام(ره) تلاش‌ کرد تا سبب‌ ایجاد نوعی‌ احساس‌ «اجتماعی‌ شدن» در میان‌ مردم‌ و به‌ بخصوص‌ عالمان‌ بشود و در این‌ روند بر اهمیت‌ وحدت‌ و اقدامات‌ جمعی‌ تاکید داشت.

 

‌2- انتقاد از وضع موجود (تجدید نظر طلبی)

 

یکی‌ از مهم‌ترین‌ کارکردهای‌ ایدئولوژی‌ در روند بسیج‌ منجر به‌ انقلاب، نقد ترتیبات‌ اجتماعی‌ موجود است‌ تا بدین‌ ترتیب‌ به‌ وضع‌ موجود در اذهان‌ پیروان‌ احساس‌ تنفر و ارادة‌ معطوف‌ به‌ تغییر به‌ وجود آورد.در ایدئولوژی‌ انقلاب‌ ایران‌ که‌ امام‌ خمینی‌ (ره) در شکل‌گیری‌ آن‌ نقشی‌ بسیار مهمی‌ داشتند، این‌ مهم‌ نیز انجام‌ شده‌ است. امام‌ (ره) نوک‌ پیکان‌ انتقادهایش‌ علیه‌ ترتیبات‌ اجتماعی‌ را روی‌ سلطه‌ امپریالیسم‌ و تلاش‌ آن‌ در الغای‌ اسلام‌ متمرکز کرد. انتقادات امام (ره) از وضع موجود شامل جنبه های ذیل می شد :

الف) سلطة‌ امپریالیسم

ب) شرایط‌ ظالمانه‌ اقتصادی، استثمار و غارت‌ منابع

ج) بدبختی، گرسنگی‌ و محرومیت        

د) استبداد و ستم

هـ) عیاشی، اسراف‌ و تجمل‌ پرستی، بی‌لیاقتی‌ و عدم‌ صلاحیت‌ دولت‌مردان‌ و بورکراسی‌ فاسد

و) انحراف، فاسد و مادی‌گرایی

ز) قوانین‌ و سیاستهای‌ ضد اسلامی‌ و غیراسلامی

ح) سلطنت، حکومت‌ و پارلمان‌ غیرمشروع

 

‌‌3- ارائه الگوی بدیل (طرح‌ مجموعه‌ای‌ جدید از ارزش‌ها)

 

امام‌ (ره) نیز به‌ عنوان‌ رهبر انقلاب‌ مجموعه‌ ارزش‌هایی‌ را در نوشته‌ها و بیاناتشان‌ مطرح‌ کرده‌اند که‌ بر سه‌ دسته‌ تقسیم‌ می‌شوند: ارزش‌های‌ معنوی، ارزش‌های‌ اجتماعی‌ و ارزش‌های‌ فردی. ایشان‌ بر ارزش‌های‌ اجتماعی‌ بیش‌ از سایر ارزش‌ها تأکید داشتند .در زمینه‌ ارزش‌های‌ اجتماعی‌ برای‌ عدالت‌ و برابری‌ بیش‌ از سایر ارزش‌ها اهمیت‌ قایل‌ بودند و متعاقب‌ آن‌ بر «آزادی‌ و استقلال»، «مبارزه‌ و جهاد»، «وحدت‌ و برادری» و «امنیت‌ و مسئولیت‌ اجتماعی» تاکید می‌کردند. تعاون‌ و همکاری، تشریک‌ مساعی، مشاوره‌ و صلح‌ نیز از نظر ایشان‌ دور نمی‌ماند.

در حوزه‌ ارزش‌های‌ فردی‌تاکید امام‌ (ره) روی‌ «شجاعت‌ و بی‌باکی، خشنودی‌ حقیقی، آرامش‌ و طمأنینة‌ نفسانی، بردباری‌ و صبر، ثبات‌ قدم، عمل‌گرایی، اعتماد به‌ نفس‌ و مبارز بودن‌ در راه‌ خدا، پاک‌دامنی‌ و تقوای‌ الهی، پشت‌کار و وقار، پارسایی، دفاع‌ از خود، امیدواری، توانایی‌ و آمادگی‌ دایمی، قاطعیت، درست‌کاری‌ و صداقت، آگاهی‌ و زیرکی، ابتکار، جدیت، عزم» بوده‌ است. در زمینة‌ ارزشهای‌ معنوی‌ امام‌ روی‌ «ایثار و فداکاری، ایمان‌ به‌ خداوند، توفیق‌ و رستگاری» و بالاخره‌ «تهذیب‌ نفس» تاکید داشتند.[5]

 

‌4- طرح‌ کلی‌ جامعة‌ مطلوب

‌

در ایدئولوژی‌ انقلابی‌ امام‌ (ره) این‌ طرح‌ در قالب‌ حکومت‌ اسلامی‌ بیان‌ شد. حکومتی‌ که‌ از نظر ایشان‌ بهترین‌ و مردمی‌ترین‌ شکل‌ حکومت‌ است. رهبری‌ این‌ حکومت‌ در اختیار فقیه‌ عادل‌ است. برای‌ امام‌ (ره) حکم‌رانی‌ و فرمانروایی‌ فی‌نفسه‌ موفقیت‌ یا یک‌ ارزش‌ تلقی‌ نمی‌شد، بلکه‌ یک‌ وظیفه‌ تلقی‌ می‌گردید. امام‌ (ره) هر سه‌ رکن‌ معمول‌ در حکومت‌ها را پذیرفت‌ و بر انجام‌ وظایف‌ و عمل‌کرد دولت‌ اسلامی‌ تاکید می‌کرد. وظیفة‌ دولت‌ اسلامی‌ اجرای‌ قوانین‌ دینی‌ و ایجاد بستر مناسبی‌ است‌ که‌ تعالی‌ و سعادت‌ انسان‌ در آن‌ مسیر باشد و عدالت‌ در جامعه‌ برقرار گردد.

 

‌5- تاکید بر تعهد به‌ اقدام‌ و اعتماد به‌ نفس

‌

امام‌ خمینی‌ (ره)روش‌های‌ متنوعی‌ را به‌ منظور تلفیق‌ نوعی‌ احساس‌ تعهد به‌ عمل‌ و اعتماد به‌ نفس‌ در مستعمین‌ خود به‌ کار گرفت. مطابق‌ نظر ایشان، بی‌تفاوتی‌ عالمان‌ مذهبی‌ به‌ دلیل‌ ضعف‌ اجرای‌ احکام‌ اسلام‌ در جامعه‌ و نقش‌ تخریبی‌ عوامل‌ استکبار بوده‌ است. امام‌ (ره) مخالف‌ این‌ نظریه‌ بود که‌ «سیاست‌ سراسر، کثیف، شریر و دروغ‌ است، بنابراین‌ عالمان‌ باید از آن‌ فاصله‌ بگیرند. بحث‌ دیگری‌ که‌ امام(ره) مطرح‌ کرد، یادآوری‌ وظایف‌ عالمان‌ و روشنفکران‌ در قبال‌ بیداد و ظلم‌ و فساد ستم‌گرانه‌ بود که‌ آموزش‌ و حفاظت‌ از اسلام‌ و استقرار دولت‌ اسلامی‌ در گرو انجام‌ آن‌ وظایف‌ بود. چنان‌ چه‌ محققان‌ مذهبی‌ به‌ انجام‌ مسئولیت‌های‌ خویش‌ متعهد نباشند و در مقابل‌ سیاست‌های‌ ستم‌گران‌ خاموش‌ باشند، خداوند به‌ طور قطع‌ آن‌ها را سرزنش، ملامت‌ و باز خواست‌ خواهد کرد.

 

6- ایجاد روحیه‌ فداکاری، ایثار، صبر و شکیبایی‌ انقلابی

‌

همان‌ طور که‌ گفته‌ شد، ارزش‌هایی‌ نظیر: ایثار، فداکاری، از خودگذشتگی‌ و پایداری‌ در رأس‌ ارزش‌های‌ مورد توجه‌ امام‌ قرار داشت. امام‌ (ره) تلاش‌ می‌کرد تا از طریق‌ روش‌های‌ زیر این‌ ارزش‌ها را به‌ پیروان‌ خود تلقین‌ نماید:

آوردن‌ مثال‌هایی‌ از سیرة‌ پیامبران‌ و ائمه‌ معصومین؛ بیان‌ ویژگی‌های‌ اسلام‌ راستین‌ و عالمان‌ متعهد؛ تشویق‌ به‌ ایثار در راه‌ خدا؛ توجه‌ به‌ این‌ نکته‌ که‌ موفقیت‌ در گرو ثبات‌ قدم‌ و استواری‌ است.

 

‌7- ساده‌سازی

‌

امام‌ (ره) با زبانی‌ ساده‌ و با استفاده‌ از سمبل‌ها و الگوهایی‌ که‌ در فرهنگ‌ مردم‌ ایران‌ وجود داشت، اهداف‌ خود را مرحله‌ به‌ مرحله‌ به‌ منصة‌ ظهور رساند. ایشان‌ مکرر داستان‌های‌ قرآنی‌ دربارة‌ انبیا و نیز سنت‌ها و روش‌های‌ زندگی‌ ائمه‌ را برای‌ مردم‌ بیان‌ میکرد و معتقد بود که‌ هدف‌ قرآن‌ از طرح‌ این‌ داستان‌ها، الگوسازی‌ است‌ تا ما هم‌ مانند آن‌ها عمل‌ کنیم.. بنابراین، ساده‌ سازی‌ که‌ یکی‌ از کارکردهای‌ ایدئولوژی‌ انقلابی‌ است، از سوی‌ امام‌ نیز به‌ کار می‌رفت.

 

‌8- ‌ صداقت‌ و عقلانیت

‌

امام‌ (ره) دعاوی‌ خود مبنی‌ بر صداقت‌ و عقلانیت‌ را بر اساس‌ قرآن، سنت‌ پیامبر و ائمه‌ شیعه‌ و عملکرد پیامبران‌ پیشین‌ متمرکز می‌ساخت‌ و مکرر با استناد به‌ این‌ منابع، دیدگاه‌های‌ متعارض‌ با اندیشه‌های‌ خود را به‌ چالش‌ می‌کشاند و برای‌ اثبات‌ صداقت‌ در گفتار و حقانیت‌ دیدگاه‌های‌ خود به‌ مآخذ مذکور ارجاع‌ می‌داد.

در پایان در یک ارزیابی کلی می توان گفت که حضور همزمان ، هماهنگ و کاملاً مطلوب سه رکن اصلی و مهم انقلاب (مردم ، رهبری و ایدئولوژی در انقلاب اسلامی ایران ) باعث به ثمر رسیدن انقلاب شد ، که ما در این مجال کوتاه صرفاً به بررسی نقش رهبری و به ویژه  ایدئولوژی انقلابی حضرت امام (ره) در مبارزه سیاسی پرداختیم 

 

 

پی نوشتها

---

 

[1] علی، ذوعلم . «عوامل پیروزی انقلاب اسلامی » . سلسله مقالات پژوهشی درباره انقلاب اسلامی ، تهران : 1378، صص 82-83

[2] پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله صانعی

[3] حمیدرضا اخوان‌ مفرد، «ایدئولوژی، مفهوم‌ و کارکردهای‌ آن»، مجله متین، سال‌ دوم، شماره‌ نهم‌ (زمستان‌ 1379).

[4] جمعی ازنویسندگان، «انقلاب اسلامی ایران» ، تهران: نهاد نمایندگی ولی فقیه دردانشگاهها ، ویراست چهارم ، قم: دفترنشر معارف ، 1384 ص 60- 55

[5] امام‌ خمینی‌ (قدس‌ سره)، صحیفه‌ نور، تهران: سازمان‌ انتشارات‌  و آموزش‌ انقلاب‌ اسلامی، 1369، ج‌ 1، ص‌ 85